Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları 7: Erişilebilir ve Temiz Enerji

"Temiz enerjiye geçiş, geleceğe yatırım yapmakla ilgilidir." Gloria Reuben, oyuncu

"Evrenimiz bir enerji denizi; bedava, temiz enerji. Her şey orada, yelken açmamızı bekliyor." Robert Adams, fotoğrafçı

Yazarlar: Büşra İnce, Kurumsal İletişim Uzmanı - Özge Sivrikaya, MBB Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları Elçisi

Enerji hayatlarımızın çok içinde! Gündelik hayatlarımızda alışkanlık haline gelmiş birçok pratikte enerji harcıyoruz. Yaşamımızın doğal bir parçası olarak algıladığımız bu pratikleri yaparken sıklıkla enerji kullandığımızın farkına varmıyoruz. Bir yere ulaşırken, musluktan akan suyu kullanırken, dolaptan sebze çıkarırken, ısınırken, internette arama yaparken, sevdiklerimizle telefonda konuşurken ya da soğuk zincir aşıları olurken enerjiye ne kadar bağımlı olduğumuzu göremeyebiliyoruz.

İhtiyaçlarımız için kendi üretebileceğimiz enerjinin fazlasını harcamayı alışkanlık edeli çok uzun zaman oluyor. Hayvanları ehlileştirerek başlattığımız süreç sanayi devrimiyle bambaşka bir boyut kazandı. On yıllarca sabit giden toplam enerji tüketimi bu dönemden itibaren çok hızlı bir şekilde arttı (bkz. Grafik 1). Tek bir insanın kendi kas gücüyle iş yaptığı bir üretim sisteminden birkaç tuşla oturduğu yerden birçok makinanın birbiriyle iletişim kurmasını sağladığı, fabrikaları yönettiği bir evreye geldik. Toplumsal hayatın birçok alanında da– örneğin eğlence, iletişim gibi – bizleri yoğun enerji kullanımına iten dönüşümler yaşadık. Bu değişimler öyle radikaldi ki günümüzde hem toplumsal hem de ekonomik hayatta var olan fırsatlardan yararlanabilmek için enerjiye erişimimiz olması gerekiyor.

Kullanımı gittikçe artan ve neredeyse hayatın her alanına yayılan; mevcut toplumsal ve ekonomik sistemin bağımlı olduğu enerjiyi artık bir kenara bırakıp kullanmaktan vazgeçemeyiz gibi duruyor. Hatta enerjiyi ona erişimde sorun yaşayanlara da mevcut sistemde geriye düşmemeleri için genişletmek gerekiyor.1 Ö te y andan biliyoruz ki son yıllarda tanık olduğumu aşırı hava olaylarının kaynağı, gelecek nesillerin yaşamını tehlikeye sokan iklim krizi sorunu ya da bireylerin yaşamında bir çok sağlık sorununa sebep olan hava kirliliği2 başta olmak üzere birçok çevresel sorunun kaynağı da çoğunlukla kömür, petrol gibi fosil yakıtlara dayalı enerji üretimi3. Bu noktada insanoğlunun mevcut düzeni sürdürmek için gerekli olan enerji üretimini doğaya zarar vermeden nasıl gerçekleştireceği sorusuna yanıt bulması gerekiyor. 1970’lerden itibaren uluslararası platformlarda tartışılmaya başlanan soruya şu ana kadar verilen en önemli yanıtlardan biri rüzgar, güneş gibi yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelmek olduğunu söyleyebiliriz. Fakat mevcut durumda yenilenebilir enerji kaynakları halen enerji üretimi pastasında çok az bir paya sahip (bkz. Grafik 1)4. Ayrıca üretilen enerjinin boşa harcanmaması için enerji verimliliğinin sağlanması da diğer yanıtlardan biri.

[caption id="attachment_13360" align="aligncenter" width="863"] Grafik 1: Kaynağa göre küresel temel enerji tüketimi[/caption]

Kaynak: Vaclav Smil (2017) & BP Statistical Review of World Energy (OurWorldInData.org/energy)

2015 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nda kabul edilen Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları’nın (SKA) 7.si olan “Erişilebilir ve Temiz Enerji” amacı, sera gazlarının salınımına ve dolayısıyla iklim değişimine sebep olan fosil yakıtların mevcut kullanımından vazgeçilmesini; yenilenebilir enerjinin enerji tüketimindeki yerinin artmasını savunuyor. Ayrıca amaç, herkesin modern, güvenilir ve sürdürülebilir enerjiye ulaşmasını sağlamaya ve buna yönelik altyapının geliştirilmesine; enerji verimliliğinin artırılmasına; güneş, rüzgar, jeotermal gibi temiz enerji kaynaklarını mevcut enerji tüketimindeki payını yükseltmeye; temiz enerji üretimi ve enerji verimliliğine odaklanan araştırma ve teknolojilerin yaygınlaşması için iş birliği yapılmasına ve konuyla ilgili yatırımların artırılmasına yönelik alt-hedefler de içermektedir. Bu konularda yerel yönetimler ne gibi çalışmalar yapıyor, birlikte göz atalım.

Lyon, Fransa

Fransa’daki tüm büyükşehirler 2030 yılına kadar temiz enerjiye geçişi hedefliyor. Politika oluştururken düşük karbon emisyonu hedefleri ve enerji verimliliği teşviki gibi konular göz önünde bulunduruluyor. SKA 7: Erişilebilir ve Temiz Enerji’nin ana motivasyon kaynağı olan iklim değişikliği olgusu Lyon Belediyesi’nin de gündemine 2015 yılından çok önce girmiş. Belediye, resmi olarak 2005 yılında hazırladıkları kentin kalkınma gündemi “Lyon Gündem 21”de sera gazı etkisini azaltmak için mücadele vereceğini taahhüt etmiş ve bir “İklim Enerji Planı” hayata geçirmeyi belediyenin yapması gereken bir eylem olarak tanımlamış. Söz konusu dökümanda yer bulan “İklim 2007 yılında ise Büyük Lyon bölgesinde “İklim Enerji Planı” uygulanmaya başlanmış. 2009 yılında kendi bölgesinde sera gazı emisyonu, enerji tüketimi, iklim değişikliğine adaptasyonda karşılaşılaşılan sorunlar gibi konuları tespit etmek amacıyla durumu tespit eden bir çalışma yürütmüş. 2010 yılında ise “Enerji İklimi Konferansı” başlıklı farklı paydaşları bir araya getirdikleri konferansların ilkini düzenlemiş5. Bu konferans sonucu kent, 2020 vizyonunu belirlemiş. Vizyonda bölgedeki karbon emisyonunun %20 azaltılmasına yönelik hedef tanımlamış. Belediye, 2012 yılında ise ilk “İklim Planı”nı hazırlamış. İklim değişikliğine yönelik yaptığı çalışmalardan ötürü Lyon Belediyesi, 2014 yılında yerel yönetimlerin sürdürülebilir bir çevreye yönelik çalışmalarını desteklemek ve ekolojik dönüşüme yönelik aksiyonlarını hızlandırmak amacıyla verilen “Cit’ergie”6 ünvanıyla ödüllendirilmiş. Lyon, bu çalışmalarıyla ve sonrasında kazandığı ünvanla sınırlı kalmamış ve konuya yönelik çabalarının samimiyetini somut olarak gösteren bir adım daha atarak 2019 yılında 2020-2030 yılları arasını kapsayacak “İklim, Hava ve Enerji Bölgesel Planı”nı hayata geçirmiş.

[caption id="attachment_13361" align="aligncenter" width="1024"] Lyon, Fransa[/caption]

Yaptığı yaklaşık 20 çalıştay ile halkın ve ilgili partnerin de görüşü alınarak hazırlanmış “İklim, Hava ve Enerji Bölgesel Planı”nın 2 ana hedef bulunuyor. Bunlar;

- Lyon metropol bölgesinde üretilen sera gazı emisyonlarını 2000 yılında kaydedilen 7,5 milyon tonu %43 oranında azaltmak.

- Bölgeyi küresel ısınmanın etkileriyle mücadele edecek şekilde iklime uyumluluğunu sağlamak.

Bu hedefler doğrultusunda iyileştirme çalışmaları ulaşım, sanayi ve tarım, konut ve ofisler ve daha yeşil bir şehir olmak üzere 4 temel alanda 125 eylemi içeriyor;

1) Konut ve Ofisler: Bu alandaki eylemler, kamu ve özel konutların enerjilerinin yenilenmesi ile ısı tüketiminin %40 azaltılması amaçlıyor. 2030 yılına kadar 200.000 konutun enerjisinin yenilenmesi planlanıyor. Ayrıca konut sakinleri ve ofis çalışanlarının alışkanlıklarını değiştirerek enerji tasarrufu sağlamaya yönelik eğitim verilmesi düşünülüyor.

2) Ulaşım: Bu alandaki çalışmalar, bisiklet yollarının geliştirilmesi, elektrikli bisikletler için fonlar bulunması ile bisikletli yolculuk miktarının dört katına çıkarılmasını hedefliyor. Toplu taşıma adına yapılan altyapı çalışmaları sayesinde de daha fazla insanın toplu taşımaya yönlendirilmesi amaçlanıyor. Lyon bölgesinde 2020 itibariyle toplu taşıma kullanım oranı %22.

3) Sanayi ve Tarım: Bu kapsamda “Kimya Vadisi” olarak adlandırılan sanayi bölgesi odak noktası olmak üzere tüm sanayi bölgelerinde enerji tüketimini azaltmak için süreçleri optimize etme çalışmaları yürütülüyor. Bölgesel ısıtma - klima ağlarının yönetimi, elektrikli ve hibrit araçlar için şarj altyapılarının oluşturulması bu çalışmalar arasında bulunuyor.

4) Daha Yeşil Bir Şehir: Kentsel ısı adaları şehirde yaşayan insanlar için iklim krizi ile birlikte daha büyük riskler taşıyor. Bu risklerin önüne geçmek ve olası şiddetli hava şartlarını engellemek için ısı adası etkisini azaltma çalışmaları yapılıyor. Bu noktada en etkili adım şehirdeki ağaç miktarını artırmak olarak görülüyor ve Lyon Metropolü de bu doğrultuda 2020-2030 yılları arasında her yıl 3.000 ağaç dikmeyi hedefliyor. Bu plan kapsamında metropol yönetiminin, kentteki ortaklarıyla birlikte küresel ısınmanın yaratacağı değişimi tespit etmek ve kenti bu değişikliklere nasıl adapte edileceğini ortaya koymak için araştırma yapması öngörülmüş.

Plan ile konulan bu hedeflerin ne ölçüde gerçekleştirildiği ya da uygulandığını da ölçmek önemli. Fransa’da bu gibi planların ölçüm sistemi kentten kente değişiklik gösterse de Lyon’un planın takibi ve eylemlerin değerlendirilme sistemi 2012 yılında yürürlüğe giden İklim Planı’ndan beri kullanılan üç ayaklı yöntemi benimsemiş:

İzleme panosu: Şehrin farklı departmanlarının takip ettiği süreçlerin listelenmesi ve yıllık olarak güncellenmesi yoluyla planın takibini sağlıyor.

Kilometre taşları: Belediye tarafından iki yılda bir yayınlanan kapsamlı belgelerin adıdır. Bu belgeler, planın çerçeve eylemlerinin, belediyenin eylemlerinin ve partnerlerinin eylemlerinin değerlendirmelerini bir araya getirerek bölgede yapılanlara daha bütüncül bir şekilde yaklaşılmasını sağlıyor. Cit’ergie: Lyon Belediyesinin performansını dışarıdan takip eden biz izleme aracı. Belediyenin her 4 yılda bir kendini kendini Avrupa standartlarına göre ölçmesini sağlıyor.7

Vilnius, Litvanya

Yapılaşmanın 1960-1990 yılları arasında yoğun olarak gerçekleştiği Vilnius’a genel olarak çok katlı bloklar hakim. Isı yalıtımı zayıf olan ve ekimden nisana kadar ısıtılması gereken bu yapılarda yapılacak yenilenme ile %50’ye kadar enerji verimliliğinin sağlanabileceği gözlemlenmiş. L Enerji tüketimini ve karbon emisyonunu azaltmak üzere çalışmalar yapan Litvanya’dan Vilnius Belediyesi, Vilnius Gediminas Teknik Üniversitesi iş birliğiyle her iki konu ile ilgili mevcut durumu iyileştirmek amacıyla “Yenilikçi İnteraktif Enerji Haritası” isimli bir proje başlattı.8

[caption id="attachment_13362" align="aligncenter" width="961"] Litvanya[/caption]

Kent sakinlerinde enerji verimliliğini artırmanın yolları konusunda farkındalık yaratmayı amaçlayan proje kapsamında Vilnius sakinlerinin kentte yer alan 4799 apartman binasının enerji performansı verilerine erişmesini sağlayacak çevrimiçi bir harita tasarlanmış. Haritanın oluşum sürecinde öncelikle projenin teknik mimarlarından Vilnius Gediminas Teknik Üniversitesinden Dr. Romanas Savickas, her apartman bloğu için gerçek enerji verimliliğini gösteren yenilikçi ve etkileşimli bir enerji sınıflandırması tasarlamış. Savickas, blokların birbiriyle kıyaslama yapılmasını kolaylaştırmak adına enerji verimliliği ölçümünü 15 sınıfa ayrılmış. Bu sınıflandırmaya göre yüksek enerji verimliliği birinci sınıf, düşük enerji verimliliği ise onbeşinci sınıf olarak belirlenmiş. Haritalamada sınıflandırmalar gruplandırılarak renklendirilmiş ve altı ayrı enerji verimliliği derecesi oluşturulmuş: çok iyi ve iyi (her ikisi de yeşil), orta (sarı), zayıf (turuncu), çok zayıf (kırmızı) ve son derece zayıf (mor). Haritada binalar “Gerçek Enerji Tüketim Sınıfı” olarak adlandırılan bu 6’lı derecelendirme sistemine göre gruplandırılmış. Bireyler, haritaya girdiğinde bir binayı seçebiliyor ve böylece onun 2011-2012 döneminden itibaren her kış için olan enerji verimliliği sınıfına, bina tipine ve binanın inşa olma tarihine dair bilgileri ve aylık enerji verimlilik grafiğini görebiliyor. Bilgisayar ya da akıllı telefonlarla erişilebilen bu harita sayesinde kent sakinleri kendi binalarının ısı tüketimini değerlendirebiliyor ve binalarını diğer binalarla birbirleriyle karşılaştırabiliyor.

Haritada, projenin lansmanının yapıldığı 2013 yılında yenilenmiş 90 binanın enerji verimliliği “çok iyi”, 256 bina “iyi”, 1.104 bina “orta”, 2.715 bina “zayıf”, 512 bina “çok zayıf” ve 119 bina “son derece zayıf” olarak sınıflandırılmış. Bu vakitten 2015’e kadar da harita 200.000’den fazla kez görüntülenmiş.

Proje sayesinde güvenilir ve anlamlı enerji verimliliği göstergeleri geliştirilmiş ve halkın enerji verimliliğine yönelik farkındalığı artmış.

Son olarak, Vilnius Belediyesi bu çalışmasıyla Avrupa kentlerini birleştiren bir kent ağı olan EUROCITIES’in düzenlediği bir yarışmada Yenilik Ödülü aldığını belirtmeden geçmeyelim.9

Curitiba, Brezilya

Paraná eyaletinin ve Brezilya'nın güney bölgesinin en büyük şehri olan Curitiba Brezilya'nın en kalabalık 8. şehri. 2019 yılında tahminen 1.900.000 nüfusa sahip olduğu düşünülen Curitiba’nın belediyesi kentin enerji ihtiyacını temiz enerjiden karşılamaya kararlı belediyelerden. Bunun resmi dile yansımasını hazırladıkları “Master Plan”da bulunmak mümkün. Kentte uygulanacak tüm politikaları tek noktada birleştiren plan, kirletmeyen ve sürdürülebilir kaynaklardan elde edilen temiz enerji kaynaklarının üretimi ve kullanımına yönelik teşviklerin sağlanması da dahil olmak üzere sürdürülebilir çevreye yönelik çeşitli eylem çerçeveleri sunuyor. Belediye, planın ötesine geçip 2019 yılında direkt bu konuya katkı sunacak bir proje10 başlattı.

[caption id="attachment_13363" align="aligncenter" width="1024"] Curitiba, Brezilya[/caption]

Daha fazla temiz enerji üretilmesini hedefleyen bu proje ile belediyeye ait binaların ve otobüs terminallerinin çatılarına güneş panelleri ekleyerek kentteki güneş enerjisi kapasitesini üç katına çıkarmayı hedefliyor. Şehir genelinde çatı üstü PV (fotovoltaik) projelerinin önünü açma ve gelecekte benzer projelerin geliştirilmesin için yerel teknik ekibin kapasite gelişimine katkı sunma projenin diğer amaçlarından. P roje’nin h ayata geçirilmesinde C40 Kentler Finans Olanağı’nın (Cities Finance Facility) desteği de olmuş.

Projenin sürecinde projenin hayata geçirilmesi için öncelikle şehir yönetimine bağlı özel bir teknik danışman alımı yapılmış. Ayrıca 4 çatıda PV projesi ve 1 yüzeyde PV tesisi için teknik fizibilite çalışması yapılmış. Proje kapsamında gerçekleşecek olan kamu-özel ortaklığı (KÖİ) yatırımları için ihale belgeleri, finansman stratejileri ve sözleşme modelleri geliştirmeye yönelik yasal ve kurumsal bir çalışma da yapılmış. İleriye dönük olarak da geri ödeme süresi, maliyet- fayda analizi, projeyi büyütmeye yönelik özel sektör katılım stratejisi de dahil olmak üzere gelecekteki potansiyel gelir akışlarının analizi çalışmalar da yapılmış. Son olarak belediye binasını da içeren 26 sosyal konutta ve bir çatıda PV projelerinin kurulumu için pilot program tamamlanmış.

Proje uzun vadede, Curitiba metropolitan bölgesindeki Curitiba ve diğer 28 belediyede çatı üstü PV projelerinin büyütülmesinin önünü açacak bir çalışma olacak. Proje kapsamında yılda 1.150 ton CO2 emisyon azaltımı öngörülüyor.

Brezilya'da güneş enerjisi potansiyelinin yüksek olmasına rağmen, güneş enerjisi hesapları Brezilya'nın enerji arzının çok küçük bir payını oluşturuyor. Bu sebeple Curitiba’nın bu projeyle göstermiş olduğu çaba oldukça değerli. Ayrıca, Curitiba’nın bu çabası Brezilya ve Latin Amerika'daki şehirlerin şebekeye olan bağımlılığını azaltırken şehre temiz ucuz enerjinin nasıl ulaştırılacağı konusunda bir örnek teşkil edecek. Tüm bunlar dikkate alındığında Curitiba’nın bu proje ile Brezilya'da temiz enerji devrimine öncülük edebileceğini düşünülüyor.

Sındırgı - Balıkesir, Türkiye

Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları’na yönelik yerel düzeyde yapılan çalışmaları ele aldığımız bu yazı dizimizin bu son yazısının en son iyi uygulaması olarak Balıkesir’den Sındırgı Belediyesi’nin projesini olarak ele alıyoruz. Belediye, Sındırgı’da yer alan Hisaralan Bölgesindeki yeryüzüne çıkan ve çoğunlukla işlevsiz bir şekilde dereye akmakta olup sadece bir kaç hamam tarafından kullanılan jeotermali kentteki konutların ısıtılmasında kullanılmasını sağlamak üzere bir proje hayata geçirmiştir. Enerji verimliliğini artırmak, hava kirliliğini ve ilçedeki karbon salınımını azaltmak ve güvenilir enerji kullanımını sağlamak amacıyla başlatılan proje kapsamında 102 derece sıcaklığa sahip jeotermal kaynak 24 km mesafedeki ilçe merkezine pompasız olarak getirilmiş ve yaklaşık 3000 konutun ısıtılmasında kullanılmıştır. Ayrıca buradan ilerleyen suyun tekrar değerlendirilerek termal tesislere, seralara ve sebze meyve kurutma tesislerine yönlendirilerek entegre bir sistem kurulmuş. Bu sayede jeotermal su doğaya deşarj edilmeyip farklı alanlarda kullanılarak enerji verimliliği sağlanmış. Proje, jeotermal kaynağa yönelik yatırımları da ilçeye çekmiş; bu alanda açılan -örneğin turizm tesisleri gibi - iş merkezlerinde çalışmak üzere çalışan istihdam edilmiş.Ayrıca sürecinde belediye çalışanlarına jeotermal enerji kullanımı hakkında eğitim verilmiş ve belediye çalışanlarının bu konuda uzmanlaşması sağlanmış. Son olarak, jeotermal enerjinin kullanılması Sındırgı’nın daha temiz bir hava sahasına ulaşmasına ve böylece ilçenin Cittaslow kriterlerine uyum sağlamasına katkı sunmuş. Belediye bu sayede ağa üyelik başvurusu yapmış.

[caption id="attachment_13364" align="aligncenter" width="1024"] Sındırgı - Balıkesir, Türkiye[/caption]

KAYNAKLAR

1 Elektriğe erişim konusunda yıllar içinde önemli ilerlemeler kaydedildi. 1990 yılından 2010 yılına kadar 1.7 milyar kişinin elektriğe erişimi sağlandı. Bkz. “AMAÇ 7: ERİŞİLEBİLİR VE TEMİZ ENERJİ”, Medeniyet Üniversitesi, erişim 03 Ağustos, 2022, https://sdg.medeniyet.edu.tr/ska/ska07/. Yıllar içinde bu alanda kaydedilen azımsanmayacak ilerlemelere rağmen 2016 yılı verilerine göre dünya nüfusunun %13’ünün elektriğe erişimi yok. Bkz. Hannah Ritchie, Max Roser ve Pablo Rosado,"Energy", erişim 02 Ağustos 2022, https://ourworldindata.org/energy. Türkiye’de ise nüfusun tamamının elektriğe erişimi vardır. Bkz. T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı, Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları Değerlendirme Raporu, (Ankara: 2019), Erişim Tarihi: Ağustos 03, 2022, https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2020/03/Surdurulebilir-Kalkinma-Amaclari-Degerlendirme-Raporu_13_12_2019-WEB.pdf

2 Dünya Sağlık Örgütü’ne göre 2012 yılında meydana gelen 7 milyon ölüm, hava kirliliğine maruz kalma sonucu gerçekleşmiş. Bkz. “7 million premature deaths annually linked to air pollution”, WHO, erişim 03 Ağustos, 2022, https://www.who.int/news/item/25-03-2014-7-million-premature-deaths-annually-linked-to-air-pollution

3 İklim değişikliğinin en önemli sebebi olan sera gazı emisyonunun dörtte üçü enerji üretiminden gelmektedir. Bkz. Hannah Ritchie, Max Roser ve Pablo Rosado," Energy", erişim 02 Ağustos 2022, https://ourworldindata.org/energy.

4 2019 yılı itibarıyla küresel enerjinin %17,7’si yenilenebilir kaynaklardan üretiliyor. Bkz. “Goal7”, United Nations”, erişim 03 Ağustos, 2022, https://sdgs.un.org/ goals/goal7

5 Bu konferansların sonuncusu olan 7. Enerji İklimi Konferansı Nisan 2022 tarihinde düzenlenmiştir.

6 “Cit’ergie” ünvanı ile ilgili daha fazla bilgi için bkz. https://territoireengagetransitionecologique.ademe.fr/

7 Lyon’un İklim, Hava ve Enerj Bölgesel Planı hakkında daha detaylı bilgi için bkz. “Climate, Air and Energy Territorial Plan”, Metropolis, erişim 04 Ağustos, 2022, https://use.metropolis.org/case-studies/climate-air-and-energy-territorial-plan

8 Uygulama ile ilgili daha fazla bilgi için bkz. “Interactive Energy Classification Map”, Metropolis, erişim 05 Ağustos, 2022, https://use.metropolis.org/case-studies/interactive-energy-classification-map

*Bu yazı, Kent dergisinin Mayıs-Ağustos 2022 tarihli sekizinci sayısında yayımlanmıştır.

*Derginin tamamını MBB Kültür Yayınları sitesinden buraya tıklayarak indirebilirsiniz.